Trong chuyến công tác Bắc Ninh (cũ), được các đồng chí địa phương giới thiệu bộ sách Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh 3 tập đồ sộ, tổng cộng 2.068 trang do Nhà xuất bản Tri thức ấn hành năm 2024. Vốn rất mê Dân ca Quan họ Bắc Ninh, nhưng trong khi còn quá nhiều điều chưa tường về loại hình dân ca đặc sắc này, nên tôi đã dành khá nhiều thời lượng lần theo từng mục giới thiệu và cắt nghĩa của Bách khoa thư. Đọc, nghiền ngẫm tới đâu tôi thầm cảm ơn và trân trọng các nhà hoạt động sáng tạo tạo nên Dân ca Quan họ Bắc Ninh – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, đặc biệt là các nhà nghiên cứu, các trí thức trẻ thuộc Viện Khoa học Lịch sử, Văn hóa Phương Đông đã dày công sưu tầm, biên soạn một cách sáng tạo để dựng được một công trình đồ sộ – Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh, giúp người đọc hiểu tận tường về loại hình dân ca quý giá này, giúp người nghiên cứu có công cụ tra cứu một cách khoa học, giúp công tác bảo tồn và phát huy nó một cách bài bản…
Như chúng ta đã biết, Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại – một loại hình dân ca đậm chất trữ tình. Trải hàng trăm năm lịch sử, nối đời các thế hệ liền anh, liền chị, nghệ nhân sáng tạo, giữ gìn, trao truyền và phát triển trở thành một hình thức sinh hoạt văn hóa tiêu biểu, độc đáo, một loại hình nghệ thuật dân gian đạt tới trình độ cao, hoàn thiện cả về ca từ, âm nhạc cho đến hình thức diễn xướng, hòa quyện với phong tục, tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội… của cộng đồng cư dân vùng Kinh Bắc xưa.

Đây là một công trình lớn, dày công nghiên cứu, sưu tầm, hệ thống, phân loại một cách khoa học về Dân ca Quan họ Bắc Ninh, cụ thể là ghi nhận giá trị đặc biệt về tập quán xã hội, nghệ thuật trình diễn, kỹ thuật hát và phong cách ứng xử văn hóa của Quan họ – một loại hình dân ca của những cư dân Bắc Ninh – Kinh Bắc, bộ phận đặc sắc trong hệ thống phong phú giàu giá trị nhân văn, giá trị nghệ thuật trong kho tàng dân ca của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Để bảo tồn Dân ca Quan họ Bắc Ninh một cách khoa học trên cơ sở hiểu biết cả tổng thể và cụ thể trên mọi phương diện cũng như chi tiết các bộ phận cấu thành Dân ca Quan họ Bắc Ninh như nội dung, cấu trúc và diện mạo của nó, bộ sách Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh trình bày một cách căn cơ qua 3 quyển:
Quyển 1 bàn về thuật ngữ, khái niệm, tín ngưỡng, lễ hội, phong tục, tập quán, ẩm thực, trang phục và giới thiệu các làng Quan họ nay thuộc tỉnh Bắc Ninh. Với 612 trang, đã lần lượt giải quyết các vấn đề:
Phần I: Các mục từ về Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã vừa giới thiệu vừa giải thích các mục từ và làm rõ nghĩa nó mang và những nội hàm cấu thành nên nó, lịch sử phát triển, không gian, thời gian tồn tại, cách tiếp cận và giải thích nó của các chủ thể khác nhau…
– Cụ thể là 29 từ chung liên quan đến Dân ca Quan họ Bắc Ninh: Kinh Bắc, Quan họ, Miền Quan họ, Thủy tổ hát Quan họ, Dân ca Quan họ, Anh nhớn, Chị nhớn, Bọn Quan họ, Chơi Quan họ, Dòng sông Quan họ, Địa điểm hát Quan họ, Đương Quan họ…
– 16 mục từ về sinh hoạt và diễn xướng Quan họ đã được giải nghĩa: Anh Hai – chị Hai, anh Ba – chị Ba, anh Tư – chị Tư, anh Năm – chị Năm, Canh hát Đối giọng, Đặt câu, Bẻ giọng, Hát (ca) Quan họ, Hát canh, Hát Quan họ cầu đảo…
– 14 mục từ khác đã được đề cập một cách chi tiết: Câu lạc bộ Quan họ (Đội Quan họ), Đoàn Dân ca Quan họ, Nghĩa tình Quan họ, Nhạc cụ Quan họ…
Phần II: Các mục từ về Dân ca Quan họ với tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội, phong tục, tập quán, ẩm thực, trang phục. Trong đó, tiểu mục 1 đã làm rõ quan hệ giữa Dân ca Quan họ Bắc Ninh với tôn giáo, tín ngưỡng, trong đó tập trung vào: Dân ca Quan họ Bắc Ninh với Phật giáo, với tín ngưỡng thờ nữ thần, với tín ngưỡng thờ Mẫu, với tín ngưỡng thờ Thủy tổ hát Quan họ, với tín ngưỡng thờ Thành hoàng, với tín ngưỡng thờ Thánh Tam Giang, với Nho giáo.
– Tiểu mục 2 đã nêu bật mối quan hệ giữa Dân ca Quan họ Bắc Ninh với lễ hội vùng Quan họ, trong đó có nội hàm khái niệm Vùng Quan họ, sau đó là những quan hệ với: Hội Gióng (đền Phù Đổng), với hội Lim; với lễ hội 49 làng: Bái Uyên, Bồ Sơn, Châm Khê, Cổ Mễ, Duệ Đông, Dương Ổ, Đẩu Hàn…
– Tiểu mục 3 giới thiệu mối quan hệ giữa Dân ca Quan họ Bắc Ninh với phong tục, tập quán của miền quê Kinh Bắc như: Hát kết chạ, Kết chạ, Kết bạn, Kiêng (hèm), Ngủ bọn, Rủ bọn.
– Tiểu mục 4 là quan hệ giữa Dân ca Quan họ Bắc Ninh với ẩm thực, trong đó đã mô tả nổi bật các trò chơi dân gian trong lễ hội như: Thi cỗ ở các làng Thị Cầu, thi cỗ nhắm ở làng Bái Uyên, thi gạo, thi gà ở làng Đỗ Xá, thi xôi nén, gà ràng ở làng Yên Mẫn. Ẩm thực qua các trò chơi dân gian trong lễ hội như: Bánh cắp, bánh đúc riêu cua, bánh khoai, bánh khúc, bánh rợm…
– Tiểu mục 5 giới thiệu tường tận và mô tả cụ thể trang phục biểu diễn Dân ca Quan họ Bắc Ninh gồm: Áo cánh, áo kép, áo lụa, áo tứ thân, áo dài năm thân, áo mớ ba, mớ bảy, áo the.
Phần III: Các mục từ về làng Quan họ, trong đó tiểu mục 1 nêu rõ tiêu chí thế nào là làng Quan họ gốc, sau đó đi vào giới thiệu 49 làng Quan họ gốc, trong đó thuộc tỉnh Bắc Ninh (cũ) 44 làng, Bắc Giang (cũ) 5 làng.

Tiểu mục 2 giới thiệu về làng Quan họ thực hành và làng Quan họ phụ cận. Sau khi đưa ra tiêu chí làng Quan họ thực hành, tiểu mục đã giới thiệu danh sách 261 làng Quan họ thực hành trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh và 13 làng Quan họ phụ cận trên địa bàn tỉnh Bắc Giang.
Quyển 2 với 798 trang là những giới thiệu chuyên về giọng Quan họ, câu Quan họ, điển cố, điển tích trong Quan họ, được trình bày trong 3 phần:
Phần I: Giọng Quan họ được trình bày với cách quan niệm phong phú của người Quan họ. Đến nay (2024), các nhà nghiên cứu đã sưu tầm được trên dưới 300 “giọng” (làn điệu) khác nhau trong Dân ca Quan họ. Về cơ bản, hệ thống giọng trong Quan họ được chia làm 3 nhóm chính: giọng Lề lối, giọng Vặt, giọng Giã bạn.
– Trình bày nhóm giọng Lề lối, Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã giải thích thế nào là giọng Lề lối rồi thống kê, trình bày 29 bài thuộc giọng lề lối (có cả bản nhạc và lời) mà Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã thực hành: Hừ la (Vui vẻ thế này), Hừ la (Mấy khi vui vẻ thế này), La rằng (Đường bạn kim loan) – Lũng Giang…
– Về giọng Vặt, giọng Lẻ, Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh đưa ra quan niệm của người Quan họ về giọng này, mô tả cụ thể nó và giới thiệu 195 bản nhạc và lời các bài hát giọng Vặt, giọng Lẻ đã được thể hiện trong Quan họ, ví dụ: Ai xuôi về (Giọng đò đưa), Áo xếp nguyên, Ăn ở trong rừng, Ăn tiện quả đào, Ăn trái nhãn lồng, Ba mươi sáu thứ chim…
– Về giọng Giã bạn, Bách khoa thư đã thống kê nhạc và lời 13 bài: Cây xanh rưng rức giữa trời, Vì cau nên phải bén trầu, Con nhện giăng mùng…
Mục 2 của phần này đã đưa ra những yếu tố “cần và đủ” khi hát Quan họ. Bách khoa thư đề cập đến hệ thống tiêu chí của người Quan họ khi hát Dân ca Quan họ phải đạt tới các yếu tố: vang, rền, nền, nảy và tình. Nội hàm của 5 yếu tố này được lý giải dưới góc nhìn âm nhạc một cách tường tận, rõ nghĩa.
Mục 3 giới thiệu về âm nhạc Quan họ với bố cục, cấu trúc, điệu thức, khuôn nhịp, tiết tấu, mô hình âm điệu của làn điệu hay bài hát Quan họ.
Mục 4 là mối quan hệ giữa lời ca và âm nhạc trong Quan họ, bao gồm lời chính và lời phụ, mối tương quan về nhịp, mối tương quan về độ cao.
Phần II: Câu Quan họ, Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã giới thiệu 3 nội dung:
– Câu Quan họ đã lý giải rõ thế nào là câu trong Quan họ, hiện tượng dị bản trong Quan họ, giá trị nội dung trong câu Quan họ, Quan họ cổ, Quan họ mới.
– Quan họ lời cổ đã trích những câu Quan họ cổ của Dân ca Quan họ Bắc Ninh.
– Quan họ lời mới là tập hợp những làn điệu Dân ca Quan họ Bắc Ninh mới được sáng tác từ sau ngày hòa bình lập lại (1954) như các cuốn: “Đến với Quan họ lời mới” do Trung tâm Văn hóa Thông tin tỉnh Bắc Ninh xuất bản tháng 8/2007, “Những lời ca Quan họ” do Trung tâm Văn hóa Quan họ tỉnh Bắc Ninh xuất bản năm 1998, “Những làn điệu Dân ca Quan họ quen thuộc” do Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Hà Bắc xuất bản năm 1987…
Phần III: Giới thiệu những Điển cố, điển tích trong Quan họ Bắc Ninh. Bách khoa thư đã nêu khái niệm điển cố, điển tích trong Quan họ, sau đó giới thiệu 140 điển cố, điển tích đã được sử dụng trong các lời ca, điệu hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh, như: Ba Thu, Kim Lan, Bồ Đề, Bóng quế giãi thềm, Cá bể đưa tin, Cầu Ô thước – Sông Ngân…
Quyển 3, với 653 trang là các chuyên đề giới thiệu các nghệ sĩ, nghệ nhân Dân ca Quan họ, các tổ chức, sự kiện, tác phẩm, công trình nghiên cứu, sáng tác về Quan họ.
Phần I: Giới thiệu các nghệ sĩ, nghệ nhân Dân ca Quan họ, trong đó giới thiệu một số cá nhân có đóng góp quan trọng trong việc phục dựng và phát triển Dân ca Quan họ, những nghệ sĩ Dân ca Quan họ được Nhà nước vinh danh. Bách khoa thư cũng giới thiệu các thế hệ nghệ nhân Dân ca Quan họ, cụ thể là một số cá nhân hoạt động Quan họ những năm đầu thế kỷ XX có tác phẩm để lại; những cá nhân và nghệ nhân trực tiếp truyền dạy Dân ca Quan họ cho các nghệ sĩ, diễn viên Đoàn Dân ca Quan họ Hà Bắc; những cá nhân và nghệ nhân Dân ca Quan họ được Nhà nước tôn vinh với các danh hiệu khác nhau; giới thiệu một số nhà nghiên cứu về Dân ca Quan họ Bắc Ninh.
Phần II: Giới thiệu các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực Dân ca Quan họ và giới thiệu các sự kiện lớn về Quan họ đã được tổ chức. Các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực Dân ca Quan họ gồm: Trường Văn hóa Nghệ thuật Hà Bắc, Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh, Ban Sưu tầm, nghiên cứu Di sản văn hóa Quan họ, Trung tâm Văn hóa Quan họ, Trung tâm Văn hóa tỉnh Bắc Ninh, Trường Trung cấp Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh, Hội Những người yêu Dân ca Quan họ Bắc Ninh.

Giới thiệu cụ thể 33 sự kiện quan trọng về Dân ca Quan họ đã được tổ chức gồm các hội nghị Quan họ từ Lần thứ nhất (tháng 7/1965) đến nay, các chương trình Quan họ ngày hội và đón bạn ngày xuân, chương trình thể nghiệm loại hình kịch hát Quan họ, các hội thảo khoa học về các lĩnh vực của Dân ca Quan họ, các trại hè, các lễ hội, các Festivan về Dân ca Quan họ, các cuộc trưng bày giới thiệu giá trị của Dân ca Quan họ, các chương trình biểu diễn quảng bá Dân ca Quan họ ở nước ngoài, thông qua cá nhân và cả Đoàn ở một số nước trong nhiều năm…
Phần III: Giới thiệu những công trình nghiên cứu đã công bố về Dân ca Quan họ, đó là:
– Giới thiệu cụ thể 50 cuốn sách nghiên cứu về Dân ca Quan họ đã xuất bản, có thể ví dụ: 200 bài Quan họ đối đáp, 300 bài Dân ca Quan họ Bắc Ninh, Âm nhạc Quan họ, Bảo tồn nghệ nhân Quan họ, Bảo tồn và phát huy Dân ca Quan họ, Quan họ – Nguồn gốc và quá trình phát triển, Sounding Out Heritage: Cultural Politics and the Social Practice of Quan Ho Folk Song in Northern Vietnam (Khám phá Di sản: Chính trị văn hóa và thực hành xã hội của Dân ca Quan họ ở miền Bắc Việt Nam) của tác giả Lauren Meekr…
– Một số giáo trình về Dân ca Quan họ: Giáo trình hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh trình độ trung cấp 3 năm (Kỳ I năm thứ nhất), Giáo trình hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh trình độ trung cấp 3 năm (Kỳ II năm thứ hai), Giáo trình hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh trình độ trung cấp 3 năm (Năm thứ ba)…
– Một số luận án, luận văn nghiên cứu chuyên sâu về Dân ca Quan họ, cụ thể là:
Luận án Tiến sĩ gồm: Biến đổi Văn hóa Quan họ Bắc Ninh trong thời kỳ hiện nay, Hát Quan họ ở miền Bắc Việt Nam: Khát khao khám phá nghệ thuật Quan họ, Nghệ nhân Quan họ Bắc Ninh trong đời sống văn hóa đương đại, Những giá trị âm nhạc trong hát Quan họ…
Hàng chục Luận văn Thạc sĩ đã được bảo vệ thành công: Báo chí Bắc Ninh với công tác bảo tồn và phát huy Dân ca Quan họ, Nhân vật nữ thần trong chuyện kể dân gian ở các làng Quan họ gốc – Bắc Ninh, Quản lý nhà nước đối với Di sản Văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh…
– Nhiều bài nghiên cứu về Dân ca Quan họ trên các tạp chí, đơn cử: Âm nhạc, lời ca, cách phổ thơ trong hát Ghẹo và hát Quan họ, Bảo tồn và phát triển Quan họ – Những chặng đường đã qua, Bàn về không gian văn hóa Quan họ Bắc Ninh.
– Các dự án, đề án, kế hoạch và các cơ chế, chính sách về bảo tồn, phát huy giá trị Dân ca Quan họ Bắc Ninh có thể kể đến: Dự án bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh của Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh, gồm 6 tiểu dự án; Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2013 – 2020, gồm 5 tiểu dự án trong đó có 3 tiểu dự án về Dân ca Quan họ, Kế hoạch tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị Dân ca Quan họ Bắc Ninh – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, Kế hoạch số 555/KH-UBND ngày 15/12/2022 của Ủy ban nhân dân tỉnh về tổ chức Festival “Về miền Quan họ – 2023”…

– Một số sáng tác văn học nghệ thuật về Dân ca Quan họ:
Thơ, văn xuôi có hàng chục tác phẩm: Dòng sông Quan họ 3: Kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội, Đôi mươi Quan họ, Giã từ đêm Quan họ, Gửi người Quan họ, Hương tình Quan họ…
Ca khúc mang âm hưởng Dân ca Quan họ gồm: Gửi về Quan họ, Khách đến chơi nhà, Làng Quan họ quê tôi, Ngẫu hứng giao duyên, Người ơi đến hẹn lại về, Những cô gái Quan họ, Nghe câu Quan họ trên cao nguyên…
Phim đề cập đến Quan họ có: Đến hẹn lại lên, Hát Quan họ, Lối chơi Quan họ.
– Nhiều chương trình truyền hình về Dân ca Quan họ, đơn cử: Chương trình “Dạy hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh” (Đài Phát thanh và Truyền hình Bắc Ninh), Chương trình Thi giọng hát hay Dân ca Quan họ Bắc Ninh…
– Dân ca Quan họ trên Đài phát thanh đã giới thiệu các làn điệu Dân ca Quan họ Bắc Ninh, các chương trình Quan họ ngày hội, giới thiệu vẻ đẹp của các làn điệu Quan họ, các chuyên mục “Tìm hiểu cái hay, cái đẹp”, “Dạy hát Dân ca Quan họ”, giới thiệu các giọng ca Quan họ… được phát trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam và đài một số địa phương.
Phần Phụ lục là danh sách 209 câu lạc bộ Quan họ, Câu lạc bộ Quan họ thực hành trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh (cũ), 113 câu lạc bộ Dân ca Quan họ thuộc tỉnh Bắc Giang (cũ) và danh sách 56 câu lạc bộ Dân ca Quan họ ngoài tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang (cũ).
Có thể thấy, Bách khoa thư Dân ca Quan họ Bắc Ninh là một bộ sách đồ sộ, một công trình khoa học công phu của những nhà nghiên cứu, những trí thức trẻ của Viện Khoa học Lịch sử, Văn hóa Phương Đông, đã giới thiệu và lý giải một cách căn bản những gì thuộc về Dân ca Quan họ Bắc Ninh – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và những hoạt động bảo tồn, phát huy, phát triển của con người đối với loại hình dân ca đậm chất trữ tình làm say đắm lòng người này./.

PGS, TS, GVCC Đoàn Thế Hanh
Ủy viên Hội đồng khoa học, Viện Khoa học Lịch sử, Văn hóa Phương Đông